فرزانگان و تاريخ ايران زمين- دين زرتشتي

آتشکده آتشکوه یکی از مهم‌ترین آثار بجا مانده از دوران باستان در سرزمین کهن ایران است که در نزدیکی نیم‌ور قرار دارد.^[۱] مورخان قدمت این بنا را به دوره ساسانیان مربوط می‌دانند.^[۲] بنای چهار طاقی آن شامل ستون‌های سنگی استوانه‌ای شکل است که بر روی هم استوار شده‌اند. این بنا دارای اتاق‌های سرپوشیده و محلی برای برافروختی آتش بوده‌است. محلی که این آتشکده قرار دارد دارای طبیعت سبزی است، عظمنت بنا به حدی است که در برخی از متون به عنوان یکی از برترین آتشکده های زردتشتیان جهان یاد شده.

تاریخچه

به گفته ابن‌فقیه همدانی این بنا تا قرن چهارم هجری برپا و سالم بوده‌است. همچنین او این بنا را هم‌طراز ایوان کسری و معبد آناهیتا در کنگاور دانسته‌است.

حکیم محمدتقی خان در کتاب گنج دانش درباره بنای آتشکده آورده‌است:^[۳]

«

گویند جاسب، از بناهای یکی از امرای عسکریه، همای دختر بهمن بن اسفندیار مشهور به نیمور است و این امیر در نراق و دلیجان و دهات پشت گدار، حکومت داشته و امیر مزبور آتشکده‌ای در دوفرسخی نیمور در کوه آتشکوه ساخته و به وضع چهار صفحه بنا شده‌است. هنوز پایه‌هایش برقرار است و در آن سنگ‌های عریض و طویل به کار برده‌اند که هر قطعه سنگی از آن، یک زرع و نیم عرض و سه زرع طول دارد و ۱۲گره، کلفتی هر پارچه سنگ می‌شود.

»

هوتوم شیندلر و آندره گدار در دهه ۱۳۱۰ خورشیدی نیز به برسی این بنا پرداخته اند. گدار ابتدا از بنا با عنوان آتشگاه یاد می‌کند و نقشه‌ای از دیوار محاطی و دهلیزهای احتمالی آن بر اساس تصوراتی که می‌کرده است، رسم می‌کند؛ اما سپس با توجه به قرائن موجود، نقشهٔ مفروض خود را رد می‌کند و از بنا به عنوان یک علامت راه‌یابی یاد می‌کند^[۴]. آندره گدار همچنین در توصیه بنا می گوید:^[۵]:

«

ترکیب این بنا به نظر عجیب می‌رسد. شبستان بزرگ گنبددار خیلی بازی وجود دارد که گنبد آن بر پایه‌هایی با ستون‌های جاسازی شده در دیوار نهاده شده است

»

اما به اعتقاد رضا مرادی غیاث‌آبادی، اینجا نه آتشکده که "چارتاقی" بوده‌است، مانند چارتاقیِ نیاسر کاشان.^[۶]

موقعیت جغرافیایی

این آتشکدهٔ خاموش در ۵ کیلومتری راه نیم‌ور به دلیجان و در نزدیکی روستای آتشکوه‌است. با شهر محلات نزدیک به ۱۳ کیلومتر فاصله دارد.

آتشکده در دامنهٔ کوه آتشکوه و در کنار رودخانه‌ای به همین نام در گستره‌ای نزدیک به ۶۰۰ مترمربع ساخته شده‌است. در ازای آن ۴۰ متر و ۲۸ سانتی‌متر و پهنایش در بخش خاوری(:شرقی)۶۰ متر و ۱۲ سانتی‌متر و در بخش باختری(:غربی) ۲۵متر است. روستای آتشکوه با کمتر از ۱۰ خانوار ده ضلع شمالی این بنا قرار گرفته است.

مختصات جغرافیایی:۵۰ درجه ۳۸ دقیقه ۰۱ ثانیه شرقی ۳۳ درجه ۵۲ دقیقه ۲۰ ثانیه شمالی ۶۳۳۶۱و۵۰غرب ۸۷۲۲۲ و۳۳ جنوب

درخت چنار

در کنار این آتشکده درخت چناری وج.د دارد که قدمت بسیاری دارد و ارتفاع بسیاری دارد^[۷].

معادن سنگ

کوه‌های سنگی این منطقه منبع بزرگ درآمد برای اهالی بومی و یکی از بزرگترین معادن سنگ تراورتن در جهان است^[۸].نکته جالب توجه اینکه سنگ به کار رفته در ساخت برج مشهور آزادی تهران از معادن همین محل استخراج شده است .

ویژگی‌های ساختاری

ریزه‌کاری‌های به‌کار رفته در بهره‌گیری از سنگ‌های پاستون‌ها و ستون‌ها به اندازه‌ای است که هیچ‌گاه دوبند سنگ روی هم قرار نگرفته‌است. در ساخت بنا از آجرهای چهارگوش با نمای سنگ استفاده شده و برای استواری بیشتر بنا در درون دیوارها، تیرچه چوبی به کار رفته‌است.

آتشکده آتشکوه نیمور محلات در 12 کیلومتری غرب دلیجان در استان مرکزی قرار دارد و متعلق به دوره ساسانی است.

عظمت بنا به حدی است که جزء برترین آتشکده‌های زردتشتیان جهان به شمار می‌رود.

این آتشکده در 5 کیلومتری جاده نیمور و نزدیکی روستای آتشکوه نیمور قرار دارد و مورخان بنای این آتشکده را متعلق به دوره ساسانیان دانسته و معتقدند که بر اساس شواهد و قرائن تا قرن چهارم هجری سالم بوده است.

بنای آتشکده در دامنه کوه آتشکوه و در کنار رودخانه‌ای به همین نام، در مساحتی حدود 600 متر مربع ساخته شده، طول بنا 28/40 متر و عرض آن در بخش شرقی 12/60 و در بخش غربی 25 متر می‌باشد.

مجموع آتشکده از 3 بخش تالار اصلی (شرقی)، تالار غربی و راهرو تشکیل شده است. تالار اصلی یا شرقی آتشکده که احتمالا محل آتشدان و نیایش بوده و شامل تالاری مربع شکل است، که هر ضلع آن از بیرون ۶۰/۱۲ متر طول دارد.

این تالار دارای 4 ستون مستحکم به ابعاد ۷۰/۲ در ۷۰/۲ متر و به ارتفاع شش متر تا پای طاق بوده که از سنگ و ساروج ساخته شده و گنبد و طاق این بنای عظیم روی این چهار ستون استوار است.

دو سوی ستون‌ها به طرف داخل تالار بصورت نیم دایره و دوسوی دیگر آنها به صورت مستقیم و دارای زاویه بوده و روی ستون‌ها سردرهایی هلالی و گنبدی شکل وجود داشته که بخش عمده آن فرو ریخته است.

در ساخت بنا از آجرهای چهار گوش با نمای سنگ استفاده شده و برای استحکام بیشتر بنا در داخل دیوارها تیرچه چوبی به کار رفته است.

تالار غربی ساختمان تالاری به طول ۳0/۱0 در ۶/۵ متر بناشده که از طریق راهرویی به تالار اصلی متصل می‌شود.

دیوارهای شمالی و جنوبی این تالار از سنگ و ساروج ساخته و حدود ۴۰/۱ متر عرض و ورودی اصلی به تالار شرقی به پهنای ۶۰/۵ متر قرار گرفته است.

در دو طرف ورودی اصلی، دو ستون به قطر ۴۰/۳ و دیگری ۴۰/4 متر با نمای بیرونی به شکل نیمدایره بصورت برج دیده بانی ساخته شده و در اطراف دو ستون اصلی، دوستون دیگر در جوانب آنها به طول ۲۰/۳ در۲۰/۲ متر وجود دارد.

از ضلع غربی، چهارستون بزرگ نمایان است که ورودی اصلی و دو ورودی فرعی در اطراف را شامل می‌شود و به احتمال زیاد این ورودی‌ها دارای سردر و سقف و طاق آجری بوده که فرو ریخته است.

راهروی اصلی که تالار مربع شکلی است که در ضلع شرقی مجموعه ساختمان آتشکده قرار دارد، توسط راهرو اصلی به تالار غربی مستطیل شکل ارتباط می‌یابد. این راهرو 7 متر طول و ۸۰/۲ متر عرض دارد.

آتشکده آتش کوه که از نظر معماری به آتشکده بندیان شباهت دارد . فاقد تالار طواف است . به این ترتیب نیایشگران در یک سوی بنا برای عبادت قرار می گرفتند.دیوار های تالار مرکزی بنا نیز با گچ بری هایی تزیین شده بود که پس از انجام فعالیت کاوش-گچ بری های فوق که از دیوار جدا شده بودند به موزه چهار فصل اراک منقل شدند.

راه‌های دسترسی آتشکده آتشکوه، از تهران پس از طی اتوبان قم و سپس اتوبان سلفچگان به سمت شهر دلیجان حرکت کرده و در 5 کیلومتری جاده نیم ور به دلیجان، به سوی معدن سنگ آتشکوه، روستای آتشکوه، ضلع شرقی جاده به فاصله 300 متری بنای آتشکده تا جاده مزرعه کشاورزی، چشمه آب و رودخانه کوچکی است.

آتشکده آتشکوه به شماره 311 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

پانویس